Stanisław Niger Chrościejewski – renesansowy lekarz i poeta
Co ma wspólnego yerba mate, bękart Zygmunta Starego i uzdrowisko w Karlowych Warach? Łączy je Stanisław Niger Chrościejewski – poznański lekarz i humanista z XVI wieku. Poznajcie jego historię!
Stanisław Niger Chrościejewski, choć urodzony na Mazowszu, związał swoje życie ze stolicą Wielkopolski. Stopień doktora medycyny zdobył w Padwie, w 1544 roku, krótko po śmierci swojego przyjaciela, młodego poety Klemensa Janickiego, z którym wcześniej studiował - być może w Akademii Lubrańskiego.
Twórczość Stanisława Nigra
Sam Niger również parał się poezją: swoje łacińskie wiersze dedykował mecenasom, m. in. poznańskiemu biskupowi Janowi (nieślubnemu synowi Zygmunta Starego), u którego służył na Ostrowie Tumskim. Rozpowszechniał też pamflety przeciw poznańskim kanonikom. Sprzyjał bowiem reformacji i wyznawał luteranizm. Posadę pisarza w kurii szybko więc porzucił – i zajął się praktyką lekarską po drugiej stronie Warty.
Był lekarzem zamożnej rodziny Górków. Jego dobrodziejami byli starosta wielkopolski Andrzej, a później Łukasz III Górka, wojewoda poznański. W jednym ze swoich traktatów, poświęcił temu drugiemu krótki łaciński wiersz, chwalący herb Łodzia. Oto jego wolny, niepublikowany wcześniej przekład:
Na herb Jaśnie Oświeconego i Wspaniałego
Pana Łukasza Górki, wojewody etc.
Jak pośród skał i prądów cudzoziemska nawa
Staje się falom znana i morskiej powodzi
Tak po wielu narodach twa wędruje sława
Dobrą radę i męstwo z prawością wciąż rodzi.
J.C.N.
Najsłynniejszy doktor Poznania
Doktor był szanowany przez mieszczan: dwukrotnie został burmistrzem (w 1567 razem z Józefem Strusiem, innym znanym lekarzem). Wiemy, że miał żonę Ewę i pięcioro dzieci – wszyscy otrzymali szlachectwo, w uznaniu od Zygmunta Augusta, za zdolności lekarza. Stefan Batory dołożył do tego nawet zwolnienie z podatków miejskich! Stanisław Chrościejewski stał się majętnym człowiekiem: posiadał w Poznaniu przynajmniej dwie kamienice – przy ulicy Wronieckiej i dworek na Rybakach. Poza prowadzeniem praktyki medycznej, udzielał pożyczek i handlował gruntami. W końcowym okresie życia, podupadając na zdrowiu, Niger ze względu na zgromadzony majątek parokrotnie zmieniał testament.
Drewno życia
Stanisław Chrościejewski pisał i wydawał traktaty medyczne. "De usu ligni Guaiaci" mówiło o użyciu drzewa gwajakowca (na ilustracji), zwanego drewnem życia. Z żywicy tej środkowoamerykańskiej rośliny sporządzano nalewki na różne choroby: od kaszlu, przed podagrę, aż pod syfilis. Z jego drewna wyrabia się dziś również naczynia do yerba mate. Dedykowany Łukaszowi III Górce „Libellus de humoribus” to dziełko o starożytnej teorii czterech humorów (krwi, żółci, flegmy i czarnej żółci, zwanej melancholią). Dziś nazywamy tak temperamenty, ale wówczas brano je za krążące w ciele płyny, a zadaniem lekarza było zachować je w równowadze. Niger we wstępie do czytelnika (Ad benignum lectorem), broni niewzruszoności sztuki medycznej pośród innych nauk przyrodniczych:
Jak roślina swym wnętrzem osadzona w ziemi
Nie drży gdy zadmie Notos i Tajfun w swym szale,
Tak reguła lekarska, co wśród nauk się mieni,
I tak liczne metody niesie wciąż wytrwale.
Wy, cynicy przebrani - odstąpcie od lekarzy,
Niech badacza lekarzem, nikt się zwać nie waży!
Nieukończone dzieła
Nie dotrwał do naszych czasów traktat „Liber de odore”, czyli księga o zapachu. Chrościejewski napisał też „Pochwałę źródeł karslbadzkich”, będąc zwolennikiem leczniczych właściwości wód w Karlowych Warach. Jego data śmierci nie jest dokładnie znana, wiemy jednak, że zmarł po 1583 roku. W medyczne ślady ojca szedł już wówczas jego syn – Jan Hieronim Chrościejewski.
Dawid Barbarzak
Wiersze w przekładzie Dawida Barbarzaka za: L. Ćwiliński, Żywot i pisma Stanisława Nigra Chrościeskiego, humanisty i lekarza poznańskiego wieku XVI-go, Lwów 1900, s. 22-23.
Stanisław Niger oraz jego syn Jan Hieronim Chrościejewscy są bohaterami Poznańskiego Szlaku Nauki, który znajdziecie w linku poniżej:
Ilustracje
domena publiczna
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Guaiacum_officinale_-_K%C3%B6hler%E2%80%93s_Medizinal-Pflanzen-069.jpg
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:AmCyc_Guaiacum.jpg
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:An_analytical_compendium_of_the_various_branches_of_medical_science,_for_the_use_and_examination_of_students_(1848)_(17983394430).jpg
