Halszka Ostrogska Dusza zagubiona między Ukrainą a Polską

Z. Vogel, Zamek w Ostrogu (pod koniec XVIII wieku), domena publiczna

Elżbieta Katarzyna, częściej określana zdrobnieniem jako Halszka Ostrogska lub Halszka z Ostroga, urodziła się 19 czerwca 1539 roku w mieście Ostróg na Ukrainie. Jej ojcem był Ilia (Eliasz) Ostrogski - księże wołyński, starosta bracławski i winnicki, z bardzo znanego i bogatego na Ukrainie rodu Ostrogskich – „niekoronowanych królów Wołynia”.

Z kolei matką Halszki była niemniej ciekawa postać – Beata Kościelecka, która została zaręczona z Illą Ostrogskim przez samego króla Polski – Zygmunta I Starego. Ponoć szczególna troska monarchy o losy księżnej Beaty wynikała z tego, że miała ona być jego nieślubną córką. Nie było bowiem tajemnicą, że matka Beaty – Katarzyna Telniczanka przez długi czas pozostawała kochanką Zygmunta i z tego związku urodziło się niejedno dziecko.

Beata Kościelecka (napis łaciński: Beata Kościelecka, żona Ilii księcia Ostrogskiego), domena publiczna

Wracając do Halszki, była ona tzw. pogrobowcem, czyli dzieckiem urodzonym już po śmierci swojego ojca – Ilii Ostrogskiego. Była jego jedyną córką, dlatego odziedziczyła sporą część majątku rodziny Ostrogskich, wraz ze swoim wujem, przyrodnim bratem ojca – Konstantynem Wasylem Ostrogskim. Ponieważ Halszka była wówczas jeszcze dzieckiem, opiekę nad dobrami objęła jej matka Beata. Jak na warunki XVI-wieczne, Ostrogscy dysponowali ogromnym majątkiem. Dla osób z zewnątrz droga do jego pozyskania wiodła przede wszystkim przez małżeństwo z Halszką.

Halszka Ostrogska (z prawej) na obrazie J. Matejki Kazanie Skargi, domena publiczna

Wuj Konstantyn chciał oczywiście zachować wpływ na decyzje o losach majątku Ostrogskich. Pragnął wydać bratanicę za księcia Dymitra Sanguszko, starostę kaniowskiego i czerkaskiego. Matka Halszki pierwotnie nie była temu przeciwna. Jednak gdy swoje niezadowolenie takim obrotem spraw wyraził król Zygmunt August - poparła monarchę i nie wydała zgody na zawarcie małżeństwa. Niemniej jednak Dymitr podstępem opanował zamek w Ostrogu i wziął ślub z 14-letnią wówczas Halszką. Następnie uciekł z nią najpierw do Kaniowa na Ukrainie, a potem do Czech.

Jego szczęście nie trwało jednak długo, ponieważ na prośbę księżnej Beaty król nakazał pogoń za uciekinierami. Po ich odnalezieniu Dymitra brutalnie pobito, w skutek czego zmarł z 3 na 4 lutego 1554 roku. Natomiast Halszka powróciła do swojej matki, z którą, po raz pierwszy od ucieczki do Czech, zobaczyła się w Poznaniu.

Dymitr Sanguszko, domena publiczna

Król Zygmunt August, chcąc umocnić swoją władzę w Wielkopolsce i nawiązać przyjazne relacje z największym spośród tutejszych rodów możnowładczych – Górkami, zadecydował, że Halszka poślubi Łukasza Górkę, późniejszego wojewodę poznańskiego. Był on od niej o 35 lat starszy i cieszył się w niektórych kręgach złą sławą z powodu gwałtownego charakteru.

Wiadomość ta spotkała się z niezadowoleniem zarówno Halszki, jak i jej matki, która nie była skłonna, by dzielić się władzą z nowym zięciem. Podejmowane wielokrotnie próby przekonania obu kobiet kończyły się niepowodzeniem. W końcu na rozkaz Zygmunta Augusta zostały one sprowadzone na zamek królewski, gdzie odbył się ślub z rąk poznańskiego biskupa Andrzeja Czarnkowskiego.

Łukasz III Górka, domena publiczna

Księżna Beata nie ukrywała swojego sprzeciwu wobec zawarcia małżeństwa i wszystkimi możliwymi sposobami starała się do niego nie dopuścić – zdecydowała się nawet ukryć w królewskiej toalecie. Jednak na nic się to nie zdało. Wkrótce potem, korzystając z dogodnej okazji, kobiety opuściły dwór królewski i postanowiły udać się na Ukrainę. Dotarły do Lwowa, gdzie poprosiły o możliwość schronienia się w klasztorze dominikanów (obecnie Muzeum Historii Religii we Lwowie).

Dominikanie znaleźli się wówczas w trudnej sytuacji. Z jednej strony było im szczerze żal kobiet, z drugiej strony jednak wiedzieli, że Halszka jest żoną Łukasza Górki z królewskiego błogosławienia i nie zamierzali mieszać się w tę kwestię. Poza tym znane im były tragiczne losy Dymitra Sanguszki, do których częściowo przyczyniła się postawa Beaty Kościeleckiej. Niemniej jednak przeważyły względy miłosierdzia i zakonnicy zdecydowali się udzielić kobietom schronienia .

Kościół i klasztor dominikanów we Lwowie, domena publiczna

W czasie, w którym Halszka i jej matka przebywały we lwowskim klasztorze zarówno Zygmunt August, jak i Łukasz Górka byli zaprzątnięci innymi sprawami – przede wszystkim wojną inflancką toczoną z Iwanem Groźnym. Mimo to starosta lwowski Petro (Piotr) Barzi otrzymał od króla rozkaz, w którym domagał się natychmiastowego odebrania Halszki matce.

Królewska decyzja nie skłoniła kobiet do zaprzestania oporu. Do Lwowa udał się więc sam Łukasz Górka i zdecydował się oblegać klasztor. Ale i tu Beacie udało się zastosować wybieg. Potajemnie wpuściła ona do oblężonego klasztoru księcia Symeona Słuckiego, jako nowego narzeczonego Halszki, a następnie jej męża. W rodzie Słuckich było wielu bogatych i wykształconym przedstawicieli, sam Symeon był też blisko powiązany z rodem Ostrogskich (był wnukiem kuzyna Konstantyna Wasyla Ostrogskiego). Jednak po wielodniowym oblężeniu klasztoru Łukaszowi Górce udało się odzyskać Halszkę. Równocześnie ogłosił on, że jej ślub z Symeonem Słuckim jest nieważny.

Łukasz Górka przewiózł Halszkę do swojego rodzinnego zamku w Szamotułach niedaleko Poznania i podejmował próby zdobycia jej sympatii. Księżniczka pozostawała jednak nieugięta i nie uznawała Łukasza za swojego oficjalnego męża, ponieważ, w przekonaniu swoim i swojej matki, była w związku małżeńskim z Symeonem Słuckim. Jednak los znów okazał się dla Halszki okrutny – pół roku jej sprowadzeniu do Szamotuł dotarła do niej wiadomości o śmierci Symeona, który się utopił.

Baszta Halszki na zamku Górków w Szamotułach, domena publiczna

Beata Kościelecka nie chciała pogodzić się z takim stanem rzeczy i zaproponowała Łukaszowi Górce 100 tys. złotych za uwolnienie córki. Ten jednak się nie zgodził. Matka Halszki rozpoczęła szereg spraw sądowych przeciwko rodzinie Górków, które toczyły się do 1565 roku. Próby walki o szczęście jedynej córki okazały się jednak bezskuteczne. Sama Beata w wieku około 50 lat wzięła powtórnie ślub z młodszym od siebie o 20 lat Albrechtem (Olbrachtem) Łaskim, który następnie odebrał jej cały majątek, a samą Beatę uwięził na zamku na Węgrzech.

Natomiast Halszka przebywała w tym czasie na zamku w Szamotułach. Według legendy, Łukasz Górka miał ją zamknąć i przetrzymywać przez długie lata w zamkowej baszcie, znanej dziś jako Baszta Halszki albo Baszta Czarnej Księżniczki. Od późniejszych podań należy jednak odróżnić przekazy historyczne. Wiadomo bowiem, że księżniczka występowała u boku męża podczas uroczystości odbywających się m.in. w poznańskim pałacu Górków.

Pałac Górków w Poznaniu, fot. J. Tritt

Pełną wolność Halszka odzyskała dopiero po śmierci Łukasza Górki w 1573 roku. Przeniosła się wówczas do miasta Dubno na Ukrainie. Do końca życia prowadziła samotne i ascetyczne życie, ubierała się wyłącznie na czarno. Z tego powodu chodziły słuchy o tym, że popadła w obłąkanie. Z dzisiejszej perspektywy wiadomo, że była w stanie silnej depresji. Niemniej jednak w swoim testamencie przekazała większość majątku na założenie w swoim rodzinnym mieście Ostrogu zakładu medycznego oraz szkoły, której tradycje kontynuuje obecnie, znana nie tylko na Ukrainie, Akademia Ostrogskich. Sama Halszka zmarła w 1582 roku w wieku 43 lat.

Niestety los nie oszczędził Halszki Ostrogskiej, która przez większość życia pozostawała zniewolona wskutek rodzinnych, a następnie ogólnopaństwowych sporów. Jeszcze przed przyjściem na świat jej drogi życiowe zostały splecione z walkami o rodzinny majątek, pozbawiając ją szczęścia zarówno w życiu, jak i w miłości. Symbolicznie jako ostatnie miejsce swojego życia wybrała Ukrainę, gdzie czuła się najbezpieczniej.

Postać Halszki – Czarnej Księżniczki jest bardzo popularna w Wielkopolsce, gdzie jej historia wzbudza współczucie i zrozumienie. Z kolei na Ukrainie księżniczka jest bardzo znaną postacią z dziejów XVI wieku. Swoją popularnością może konkurować jedynie z niemniej znaną na Ukrainie kobietą tego okresu – Roksolaną.