Piastowski Ostrów Tumski (2)

Widomym znakiem zapoczątkowania epoki chrześcijaństwa w państwie Mieszka I było pojawienie się architektury murowanej. Choć drewno było znacznie tańsze i łatwiej dostępne niż kamień, to ten ostatni był ważnym symbolem monarszego prestiżu, służąc jako materiał do budowy zarówno piastowskich rezydencji, jak i świątyń nowej wiary.

Dzięki odkryciom archeologicznym wiemy, że pierwsza przedromańska katedra była zbudowana głownie z kamieni polnych. Miała formę trzynawowej bazyliki z potężną zachodnią wieżą (zwaną westwerkiem). W niej od strony wewnętrznej mieścił się dwupiętrowy balkon (empora), na którym w czasie mszy zasiadał władca wraz z rodziną. Była to wyraźna oznaka monarszego majestatu – wyniesienia nad świeckimi i duchownymi uczestnikami nabożeństwa.

Przedromańska katedra uległa zniszczeniu w 1038 roku na skutek najazdu czeskiego księcia Brzetysława. Kościół odbudował zapewne wnuk Bolesława Chrobrego – Kazimierz, nazwany przez potomnych Odnowicielem. Wzniósł go z bloków granitu i piaskowca, których pozostałości można dziś zobaczyć zarówno nazewnątrz (w dolnej części wieży południowej), jak i wewnątrz świątyni – w podziemiach oraz na dwóch filarach północnych.

Fot. Piotr Walichnowski

Poznańska katedra stała się miejscem pochówku pierwszych historycznych władców Polski. Przekonanie o takiej jej funkcji utrwaliło się w czasach rozbicia dzielnicowego. Wówczas ponownie zaczęto w niej chować monarchów – tym razem książąt wielkopolskich. W murach świątyni spoczywa trzech królów i pięciu książąt z dynastii Piastów: Mieszko I, Bolesław Chrobry, Mieszko II, Kazimierz Odnowiciel, Władysław Odonic, Przemysł I, Bolesław Pobożny i Przemysł II. O tym fakcie przypomina pamiątkowy napis umieszczony w posadzce nawy głównej świątyni.

Domniemana misa chrzcielna, której pozostałości prezentowane są dziś w podziemiach katedry, znajdowała się pierwotnie w niewielkim obiekcie tzw. baptysterium. Miała kształt okręgu z zagłębieniem pośrodku. Nad nią rozpostarta była tkanina przysłaniająca całą chrzcielnicę. Podczas ceremonii chrztu duchowny wypowiadał łacińską formułę modlitwy, polewając wodą lub zanurzając w niej nagiego katechumena. Nie wiemy jednak, kto dokonał aktu chrztu. Być może był to Jordan ‒ późniejszy pierwszy poznański biskup. Świadkami wydarzenia byli z pewnością przedstawiciele książęcego dworu a wśród nich księżna Dobrawa. To niezwykłe wydarzenie było dalece brzemienne w skutki. Chrześcijaństwo przyniosło nie tylko nową religię, ale także wszystkie zdobycze cywilizacji zachodnioeuropejskiej: pismo, sztukę, architekturę, tradycje, które przez tysiąc lat nadały kształt i charakter naszej kulturze.

Fot. Łukasz Gdak

W podziemiach katedry znajdują się też pozostałości domniemanych grobowców księcia Mieszka I oraz króla Bolesława Chrobrego. Umieszczono je pośrodku nawy w pobliżu mistycznego centrum przedromańskiej świątyni. Grobowce zostały sprofanowane i zniszczone w następstwie katastrofalnego dla Poznania najazdu ksiecia Brzetysława. Podczas odbudowy katedry w formie romańskiej szczątki obu władców przeniesiono w inne miejsce.

Fot. Łukasz Gdak

Najstarszą kaplicą w katedrze jest położona przy wieży południowej dawna Kaplica Królewska, a obecnie pod wezwaniem św. Stanisława. Zbudowano ją na polecenie Przemysła II, który widział w niej miejsce dla siebie i swej drugiej żony Ryksy. W źródłach zachowały się świadectwa ich wzajemnej miłości. Książęca małżonka była królewną szwedzką. Owocem ich małżeństwa była Ryksa Elżbieta – późniejsza królowa czeska i polska (poślubiła władcę czeskiego Wacława II). Krótko po narodzinach córki Ryksa szwedzka zmarła i spoczęła w katedralnej kaplicy. Koronowany na króla Polski w 1295 roku Przemysł II został wkrótce zamordowany i również spoczął w poznańskiej świątyni. W zbudowanej przez niego kaplicy stanęły nagrobki i wizerunki monarszej pary. Pod koniec XIV wieku zniszczył je piorun, który uderzył w katedrę.

W siedemsetlecie koronacji królewskiej na ścianie kaplicy umieszczono monumentalne epitafium. Brązowa płyta przedstawia Przemysła II z żoną Ryksą i ojcem Przemysłem I. Ten ostatni podjął decyzję o przeprowadzce z ciasnego grodu na Ostrowie Tumskim na lewy brzeg Warty, gdzie kazał wznieść od podstaw nowe miasto. Było to duże przedsięwzięcie, wymagające dobrej organizacji i znacznych nakładów finansowych. Przemysł II – kontynuator polityki ojca – myślał o rozwoju nie tylko miasta, ale i państwa. Postanowił zjednoczyć kraj i odbudować jego potęgę po długim okresie rozbicia państwa na drobne i słabe dzielnice. Zwieńczeniem jego działań była koronacja po ponad dwustu latach od wstąpienia na tron ostatniego króla Polski. To Przemysł II uznał orła za oficjalny symbol państwa polskiego – dlatego widnieje on nad głową władcy. Nad Ryksą ukazany został statek przypominający, że przybyła zza morza. Nad Przemysłem I widnieje warowna brama symbolizująca dokonaną przez niego lokację Poznania oraz herb miasta.

Fot. CVK

O tym, że na Ostrowie Tumskim panowali i zostali pochowani król Mieszko II oraz jego syn książę Kazimierz Odnowiciel przypominają poświęcone im tablice epitafijne, które można podziwiać w katedrze.

W grudniu 1025 roku, krótko po śmierci Bolesława Chrobrego, Mieszko II sięgnął po koronę królewską. Potwierdził tym swoje znaczenie i zadatki na sprawnego kontynuatora polityki ojca. Władca został koronowany wspólnie z poślubioną przez siebie córką palatyna reńskiego, Rychezą Lotaryńską. Po początkowych sukcesach w rządzeniu państwem przeciwko Mieszkowi II niespodziewanie odwróciła się karta. W obliczu jednoczesnego ataku sąsiadów ze wschodu i zachodu monarcha musiał opuścić kraj. Władzę wprawdzie odzyskał, ale za cenę zrzeczenia się królewskiej korony.

Fot. Łukasz Gdak

Po przedwczesnej śmierci Mieszka II władzę w swych rękach starał się utrzymać książę Kazimierz. Wspierała go w tym jego matka Rycheza. Zadanie to było szczególnie trudne z powodu pogłębiającego się kryzysu w państwie. Przeciwko młodemu władcy zbuntowali się możni. Musiał on, jak wcześniej ojciec, ratować się ucieczką z Polski. Narastający chaos, spotęgowany wybuchem powstania ludowego, groził upadkiem państwa.

Obrazu katastrofy dopełnił czeski najazd pod wodzą księcia Brzetysława, który kompletnie zrujnował Poznań i Wielkopolskę. Z chwilą powrotu do kraju Kaziemierz przystąpił do odbudowy zniszczonej organizacji państwowej i kościelnej. Zyskał dzięki temu przydomek Odnowiciel. Choć za jego panowania ośrodek władzy książęcej przeniósł się do Małopolski, to wzorem poprzedników na miejsce swojego pochówku Kazimierz wybrał szczególnie bliski Piastom Poznań.

W XIV wieku król Kazimierz Wielki ufundował swojemu słynnemu piastowskiemu przodkowi grobowiec w formie gotyckiej tumby. Stanął on pośrodku nawy głównej kościoła katedralnego. Ta decyzja podkreślała królewskość poznańskiej świątyni – najstarszej dynastycznej nekropolii. Nagrobek, wykonany z piaskowca, przetrwał do końca XVIII wieku. Dzięki rycinom, opisom i drobnym pozostałościom wiemy jak wyglądał.

Ryc. Piotr Walichnowski

Dziś nie jesteśmy w stanie stwierdzić, czy do gotyckiego nagrobka przeniesiono domniemany lub rzeczywisty pochówek Chrobrego, czy też większą liczbę szczątków monarszych, które uległy przemieszaniu podczas ich wydobycia w momencie przebudowy katedry w XIV wieku.

Z czasem grobowiec Bolesława Chrobrego przeniesiono do kaplicy przy wieży południowej, która w 1790 roku runęła niszcząc go bezpowrotnie. Dwa ocalałe elementy z przedstawieniem Chrystusa Króla ze sceny Niebieskiej Koronacji Marii oraz św. Piotra zostały wmontowane w neogotycki, XIX-wieczny sarkofag, który stanął w Złotej Kaplicy. Trzeci fragment, z wizerunkiem Matki Bożej, znajduje się na ekspozycji muzealnej w poznańskim Ratuszu.

Fot. CVK

Dziś na ścianie kościoła katedralnego możemy podziwiać pamiątkową płytę przedstawiającą przybliżony wygląd gotyckiego nagrobka Bolesława Chrobrego. Monarcha ukazany był w pozycji leżącej, z jabłkiem królewskim w prawej ręce. Lewa ręka spoczywała na tarczy i podtrzymywała położony wzdłuż boku miecz. Chrobry ubrany był w zbroję z ostrogami u stóp, a na ramionach narzucony miał królewski płaszcz. Głowa w koronie spoczywała na poduszce, a nogi wspierały się na leżącym lwie.